Θα σκότωνες τον εύσωμο άνδρα;

"Θα σκότωνες τον εύσωμο άνδρα;" είναι ο τίτλος ενός νέου βιβλίου που πραγματεύεται μία σειρά ηθικών προβλημάτων που οι φιλόσοφοι αρέσκονται να αναλογίζονται και οι ψυχολόγοι να στηρίζουν πάνω τους τα πειράματά τους. H ιστορία έχει ως εξής: Στις σιδηροδρομικές γραμμές είναι δεμένοι πέντε ανυποψίαστοι άνθρωποι και ένα τρένο πλησιάζει προς το μέρος τους φρενάροντας. Εσύ στέκεσαι πάνω στην πεζογέφυρα που διασχίζει κάθετα τις γραμμές του τρένου και βλέπεις το δράμα να εκτυλίσσεται. Αν δεν ακινητοποιηθεί το τρένο οι πέντε άνθρωποι σίγουρα θα σκοτωθούν. Δίπλα σου, πάνω στην πεζογέφυρα, στέκεται ένας εύσωμος άνδρας. Αν τον σπρώξεις και πέσει από τη γέφυρα πάνω στις ράγες, το βαρύ σώμα του θα επιβραδύνει και τελικά θα σταματήσει το τρένο, με αποτέλεσμα οι πέντε άνθρωποι να σωθούν. (Δεν μπορείς εσύ ο ίδιος να σταματήσεις το τρένο πηδώντας από τη γέφυρα, μόνο ο εύσωμος άνδρας είναι αρκετά βαρύς). Θα σκότωνες τον εύσωμο κύριο;

Oι περισσότεροι άνθρωποι λιποψυχούν στην ιδέα να σπρώξουν και να σκοτώσουν τον άνδρα. Ομως, διαφοροποιώντας λίγο το σενάριο, οι αντιδράσεις αλλάζουν. Για παράδειγμα, είναι πιο πιθανό κάποιος να γυρίσει έναν διακόπτη αλλάζοντας την πορεία του τρένου, σκοτώνοντας έναν αντί για πέντε ανθρώπους. Στην πράξη, το αποτέλεσμα είναι το ίδιο, αλλά η φυσική και συναισθηματική απόσταση από τον φόνο κάνει το γύρισμα του διακόπτη πιο δημοφιλή από το να σπρώξει κάποιος έναν άνθρωπο στο κενό. 

Υπάρχουν όμως και άλλοι τρόποι να αλλάξεις τις αποφάσεις των ανθρώπων. Ενας όχι και τόσο προφανής παρουσιάστηκε τον περασμένο μήνα στο επιστημονικό περιοδικό PLOS ONE. Στη δημοσίευση αυτή, ο Άλμπερτ Κόστα και οι συνεργάτες του, από το ισπανικό Πανεπιστήμιο Pompeu Fabra, ανακάλυψαν ότι η γλώσσα στην οποία τίθεται το δίλημμα μπορεί να αλλάξει τις απαντήσεις των ερωτηθέντων. Συγκεκριμένα, όταν οι άνθρωποι ερωτώνται σε μία ξένη γλώσσα τι θα έκαναν στο δίλημμα με τον εύσωμο άνδρα, οι πιθανότητες να σκότωναν τον άνδρα για το καλό των υπολοίπων είναι μεγαλύτερες. 

Στην έρευνά τους οι επιστήμονες πήραν συνέντευξη από 317 ανθρώπους, όλοι εκ των οποίων μιλούσαν δύο γλώσσες, Αγγλικά συν μία ακόμα, Ισπανικά, Κορεατικά ή Γαλλικά. Στους μισούς από αυτούς, οι οποίοι επιλέχθηκαν τυχαία, τέθηκε το δίλημμα στη μητρική τους γλώσσα. Από αυτούς μόλις το 20% απάντησε ότι θα έσπρωχνε τον εύσωμο άνδρα, ενώ όταν η ερώτηση τέθηκε σε ξένη γλώσσα, το ποσοστό αυτό σκαρφάλωσε στο 33%.  

Στον κήπο του καλού και κακού

Ηθικολογώντας, το αποτέλεσμα εγείρει προβληματισμούς. Η γλώσσα στην οποία τίθεται ένα δίλημμα, δεν θα έπρεπε να παίζει ρόλο στην απόφαση. Γλωσσολόγοι αναρωτήθηκαν εάν σε διαφορετικές γλώσσες τα θέματα ηθικής κωδικοποιούνται με διαφορετικό τρόπο, κάτι που θα εξηγούσε το παραπάνω αποτέλεσμα. Το ίδιο εύρημα όμως παρατηρήθηκε σε κάθε συνδυασμό γλωσσών που διερεύνησαν οι επιστήμονες, οπότε οι διαφορετικές κουλτούρες δεν φαίνεται να δίνουν μία εξήγηση. 

Αρκετοί ψυχολόγοι, συμπεριλαμβανομένου του Ντάνιελ Κάνεμαν, ο οποίος τιμήθηκε το 2002 με το βραβείο Νομπέλ Οικονομικών Επιστημών για τη μελέτη του πάνω στους μηχανισμούς λήψης αποφάσεων, πιστεύουν ότι το μυαλό χρησιμοποιεί δύο διαφορετικά διανοητικά συστήματα: ένα για γρήγορες, ενστικτώδεις αποφάσεις και ένα άλλο που κάνει πιο αργές και αιτιολογημένες επιλογές. Αυτά τα δύο συστήματα μπορεί να έρθουν σε σύγκρουση, όπως για παράδειγμα στο δίλημμα του τρένου, όπου φυσιολογικοί άνθρωποι έχουν μία ηθική αποστροφή απέναντι στον φόνο (το ενστικτώδες σύστημα), παραταύτα αναγνωρίζουν ότι ένας θάνατος, από μαθηματικής σκοπιάς, είναι προτιμότερος από πέντε (το αιτιολογικό σύστημα). 

Η παραπάνω πρόσφατη μελέτη, έρχεται σε συμφωνία με άλλες έρευνες οι οποίες προτείνουν ότι μιλώντας κάποιος μία ξένη γλώσσα ενισχύεται το δεύτερο σύστημα, υπό την προϋπόθεση ότι δεν τη μιλάει τόσο καλά όσο τη μητρική του γλώσσα. Παλαιότερες μελέτες κάποιων εκ των μελών της ίδιας επιστημονικής ομάδας, είχαν δείξει ότι οι συμμετέχοντες τα πηγαίνουν καλύτερα σε τεστ καθαρής λογικής σε μία ξένη γλώσσα και συγκεκριμένα σε ερωτήσεις που έχουν μία προφανή αλλά λανθασμένη απάντηση και μία σωστή απάντηση που χρειάζεται χρόνο για να επιλυθεί. 

Ο δρ. Κόστα και οι συνεργάτες του, υποθέτουν ότι, ενώ οι ευφραδείς στην ξένη γλώσσα ομιλητές μπορούν να συντάξουν ευκολότερα μία πρόταση, εκείνοι που έχουν μία απλή επάρκεια της ξένης γλώσσας χρειάζεται να καταβάλουν περισσότερη σκέψη, να επιχειρηματολογήσουν με μεγαλύτερη προσοχή, με αποτέλεσμα αυτός ο τρόπος σκέψης να τους κάνει να κρατούν μεγαλύτερη ψυχολογική και συναισθηματική απόσταση. 

Ανεξαρτήτως του ακριβούς μηχανισμού σκέψης που συνδέεται με τα αποτελέσματα της συγκεκριμένης έρευνας, αυτά θα μπορούσαν να έχουν και άλλες σημαντικές προεκτάσεις. Ο Μπόαζ Κέισαρ, ψυχολόγος στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο, και ένας από τους ερευνητές πίσω από τη συγκεκριμένη μελέτη, μιλάει για την ανάγκη διερεύνησης της επίδρασης αυτών των αποτελεσμάτων στη λήψη ιατρικών και νομικών αποφάσεων. Την ίδια στιγμή, η παγκοσμιοποίηση μεγεθύνει συνεχώς τον αριθμό των δίγλωσσων ανθρώπων. Για παράδειγμα, ο μη ιθαγενής πληθυσμός που μιλάει αγγλικά υπολογίζεται στα 500 εκατομμύρια, ενώ ο ιθαγενής πληθυσμός στα 340 εκατομμύρια. Μεγάλες εταιρείες, κάνουν τα αγγλικά τη βασική τους ενδοεταιρική γλώσσα επικοινωνίας, ακόμα και αν αυτή δεν είναι η μητρική γλώσσα των περισσοτέρων εργαζομένων. Συναντήσεις διεθνών οργανισμών, όπως των Ηνωμένων Εθνών ή της Ευρωπαϊκής Ενωσης, συχνά διεξάγονται σε γλώσσες που δεν είναι της προτίμησης των περισσοτέρων συμμετεχόντων. Κάτι τέτοιο είναι πιθανώς καθησυχαστικό, αν αναλογιστούμε ότι οι συμμετέχοντες σε αυτές τις συναντήσεις διακατέχονται σε μεγαλύτερο βαθμό από ψυχρή λογική, από ό,τι συμβαίνει σε συναντήσεις ομόγλωσσων, εκτός βέβαια και αν, μεταφορικά μιλώντας, είσαι εσύ ο εύσωμος κύριος που θα καταλήξει κάτω από το τρένο.

Πηγή: "Gained in translation" (The Economist)

Μεταφρασμένο άρθρο: "Η γλώσσα των διλημμάτων καθορίζει τις αποφάσεις" (Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ)